Η Ευρώπη γερνάει – και οι συντάξεις της γερνούν μαζί της. Οι κυβερνήσεις σε όλη την ήπειρο προσπαθούν να μεταρρυθμίσουν συστήματα που δεν «βγαίνουν» πια δημογραφικά, αλλά κάθε παρέμβαση γίνεται πολιτική νάρκη, σημειώνει ο Economist. Το έδειξε η Γαλλία με τις τεράστιες απεργίες του 2023, το δείχνει τώρα και η Γερμανία, όπου ο καγκελάριος Φρίντριχ Μερτς διαπραγματεύεται με βουλευτές που φοβούνται ότι η γενναιοδωρία του συστήματος δεν αντέχει στο μέλλον. Και οι «αντάρτες» δεν έχουν άδικο.
Ο δημογραφικός κλοιός σφίγγει. Η Κομισιόν εκτιμά ότι μέχρι το 2070 στην ΕΕ θα αντιστοιχούν μόλις δύο άτομα εργάσιμης ηλικίας για κάθε έναν άνω των 65 ετών, από περίπου τρία σήμερα. Η εικόνα αυτή πλήττει μεν όλους, αλλά όχι εξίσου. Τα στοιχεία του Eurostat δείχνουν ότι ορισμένες χώρες είναι εξαιρετικά εκτεθειμένες, επειδή έχουν συστήματα κατά βάση μη χρηματοδοτούμενα – δηλαδή οι σημερινοί εργαζόμενοι πληρώνουν τις συντάξεις των σημερινών συνταξιούχων. Σε αυτές περιλαμβάνονται η Ισπανία, η Αυστρία, η Ιταλία, η Ελλάδα, η Γαλλία και η Πορτογαλία.
Στο γράφημα του Economist, οι «κόκκινες μπάρες» δείχνουν πόσο μεγάλο είναι το απόθεμα των συνταξιοδοτικών υποχρεώσεων που θα πρέπει να καλυφθούν στο μέλλον από φόρους και προϋπολογισμό. Και η εικόνα είναι ανησυχητική: Ισπανία: σχεδόν 500% του ΑΕΠ σε μη χρηματοδοτούμενες υποχρεώσεις, Ιταλία, Αυστρία: πάνω από 400%, Ελλάδα & Γαλλία: περίπου 350-360% του ΑΕΠ, Γερμανία: γύρω στο 300%. Αντίθετα, ο Βορράς – Ολλανδία, Δανία, Σουηδία, Ελβετία – έχει μεγάλες «ανοιχτόχρωμες» μπάρες: δηλαδή προχρηματοδοτούμενες συντάξεις, μέσα από ισχυρά ταμεία που επενδύουν τις εισφορές για το μέλλον.
Το ακόλουθο γράφημα (OECD) δείχνει πόσα χρόνια αναμένεται να ζήσει κάποιος μετά τη συνταξιοδότηση. Η διαφορά είναι τεράστια: Γαλλία: 23 χρόνια, Βέλγιο, Ισπανία, Ιταλία, Αυστρία: 21-22 χρόνια, Ελλάδα: ~19,3 χρόνια (κάτω από τον μέσο όρο του ΟΟΣΑ), Γερμανία: 17 χρόνια. Αυτό σημαίνει ότι σε χώρες με χαμηλό όριο ηλικίας και υψηλό προσδόκιμο ζωής, το κόστος του συστήματος διογκώνεται εκθετικά.
Το δεύτερο γράφημα δείχνει την προβλεπόμενη αύξηση των δαπανών για την τρίτη ηλικία (συντάξεις + υγεία + μακροχρόνια φροντίδα) έως το 2045. Ισπανία: αύξηση σχεδόν 4 ποσοστιαίων μονάδων του ΑΕΠ, Πορτογαλία: περίπου 3 ποσοστιαίες μονάδες, Ολλανδία, Νορβηγία, Βέλγιο, Ιρλανδία: πάνω από 2 μονάδες. Αντίθετα, χώρες με σταθερότερα συστήματα και καλύτερα ταμεία – όπως η Δανία, η Σουηδία, η Φινλανδία – αντιμετωπίζουν μικρότερη επιβάρυνση.
Η Ελλάδα βρίσκεται ακριβώς στο μέσο του ευρωπαϊκού «κλοιού» που συνδυάζει τρία προβλήματα: 1. Εξαιρετικά υψηλό απόθεμα μελλοντικών υποχρεώσεων. Οι μη χρηματοδοτούμενες συντάξεις φτάνουν περίπου στο 350% του ΑΕΠ, πάνω από τη Γερμανία και κοντά στη Γαλλία. Αυτό σημαίνει ότι το μεγαλύτερο μέρος των μελλοντικών παροχών θα πρέπει να πληρωθεί από φορολογικά έσοδα. 2. Σχετικά υψηλή διάρκεια συνταξιοδοτικής ζωής. Ο Έλληνας ζει περίπου 19 χρόνια μετά τη συνταξιοδότηση – περισσότερο από τον Γερμανό, λιγότερο από τον Ιταλό. Σε συνδυασμό με το χαμηλό ποσοστό απασχόλησης και τον ταχύτατο δημογραφικό κατήφορο, η πίεση αυξάνεται. 3. Οι μελλοντικές δαπάνες ανεβαίνουν. Η Ελλάδα βρίσκεται στο χαμηλό άκρο της κλίμακας αύξησης, αλλά εκκινεί από ήδη υψηλές δαπάνες, ενώ το σύστημα είναι υπερβολικά εξαρτημένο από τον προϋπολογισμό. Η χώρα δεν θα δει έκρηξη δαπανών, αλλά θα χρειαστεί να συντηρήσει ήδη βαριά επιβάρυνση – και με λιγότερους εργαζόμενους.
Η Ελλάδα, όπως και οι χώρες του Νότου, βρίσκεται μπροστά στα ίδια διλήμματα με τη Γαλλία και τη Γερμανία: υψηλό ιδιωτικό και δημόσιο βάρος, γήρανση πληθυσμού, ανάγκη αναδιάρθρωσης του ασφαλιστικού, περιορισμένα περιθώρια για νέες αυξήσεις εισφορών, ανάγκη ενίσχυσης της απασχόλησης και των επενδύσεων των ταμείων. Η Ευρώπη δεν μπορεί να περιμένει. Κάθε αναβολή σήμερα θα απαιτήσει βίαιες λύσεις αύριο.
Οι επιλογές που εξετάζονται πανευρωπαϊκά περιλαμβάνουν: αυτόματη σύνδεση ορίων ηλικίας με το προσδόκιμο ζωής, αύξηση εισφορών για μεσαίο – μακροπρόθεσμο ορίζοντα, ενίσχυση επαγγελματικών συνταξιοδοτικών ταμείων, κίνητρα για παραμονή στην εργασία, μεγαλύτερη συμμετοχή στην αγορά εργασίας (γυναίκες, νέοι, μετανάστες). Η Ευρώπη γερνάει πιο γρήγορα απ’ όσο μεταρρυθμίζεται. Και η ιστορία δείχνει πως η δημοσιονομική πειθαρχία σήμερα εξαγοράζει την αξιοπρέπεια της γήρανσης αύριο.