Οι δημογραφικές τάσεις, από τη γήρανση της Ευρώπης έως την εκρηκτική αύξηση του πληθυσμού στην Αφρική, επανασχεδιάζουν τις αγορές εργασίας, τη γεωγραφία της ανάπτυξης και τη διανομή ισχύος στις κοινωνίες. Το Transition Report 2025-26 της EBRD καταγράφει μια μεταμόρφωση χωρίς ιστορικό προηγούμενο. Η Τράπεζα προειδοποιεί ότι χωρίς έγκαιρες πολιτικές για μετανάστευση, τεχνολογία και εργασία, οι οικονομίες της περιοχής της EBRD θα βρεθούν αντιμέτωπες με μόνιμη απώλεια δυναμικού παραγωγικότητας και ρυθμών ανάπτυξης.
Η EBRD ξεκινά τη μελέτη της με μια ξεκάθαρη διαπίστωση: η γήρανση και η μείωση του πληθυσμού δεν είναι πλέον σταδιακό φαινόμενο, αλλά μια επιταχυνόμενη τάση που πιέζει τις οικονομίες της Ευρώπης και των γειτονικών περιοχών. Οι γεννήσεις έχουν υποχωρήσει δραματικά σχεδόν σε όλες τις χώρες της περιοχής, ενώ σε πολλές περιπτώσεις η γονιμότητα βρίσκεται πολύ κάτω από το κρίσιμο όριο των 2,1 παιδιών ανά γυναίκα. Σε αρκετές οικονομίες της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης, ο δείκτης γονιμότητας έχει κατρακυλήσει κοντά στο 1,3, επίπεδο που οδηγεί σε μείωση του πληθυσμού κατά 50% μέσα σε δύο γενιές. Η καθίζηση αυτή δεν είναι ούτε συγκυριακή ούτε αντιστρέφεται εύκολα, τονίζει η EBRD.
Η υπογεννητικότητα συνοδεύεται από μαζική μετανάστευση νέων, γήρανση του εργατικού δυναμικού, σημαντική άνοδο στα ποσοστά ατεκνίας και καθυστέρηση στην έναρξη οικογένειας, που μειώνει ακόμη περισσότερο τις πιθανότητες δεύτερου ή τρίτου παιδιού. Σύμφωνα με προσομοιώσεις της EBRD, η πιθανότητα να αποκτήσει κανείς τον επιθυμητό αριθμό παιδιών μειώνεται δραματικά όσο μετατίθεται η ηλικία πρώτης γέννας. Μια γυναίκα που ξεκινά οικογένεια στα 24 έχει 99% πιθανότητα να αποκτήσει δύο παιδιά, ενώ αν ξεκινήσει στα 32, η πιθανότητα πέφτει στο 64%.
Παρά το γεγονός ότι σχεδόν όλες οι κυβερνήσεις της περιοχής έχουν υιοθετήσει πολιτικές ενίσχυσης της γονιμότητας, ο αντίκτυπος παραμένει περιορισμένος. Η EBRD τονίζει ότι τα μεγάλα πακέτα παροχών συχνά οδηγούν σε προσωρινά «σκαμπανεβάσματα» στις γεννήσεις, όχι σε μόνιμη άνοδο. Οι δομικές αιτίες, όπως το υψηλό κόστος κατοικίας και η αστάθεια στην αγορά εργασίας, παραμένουν σχεδόν άθικτες. Η αλλαγή κοινωνικών προτύπων, όπως οι γάμοι σε μεγαλύτερη ηλικία και ο υψηλός κόστος ευκαιρίας για τους μορφωμένους νέους, λειτουργεί ανασταλτικά. Στις πιο ανεπτυγμένες οικονομίες, η «ψαλίδα γονιμότητας» διευρύνεται, καθώς οι άνθρωποι δηλώνουν ότι θα ήθελαν πάνω από δύο παιδιά, αλλά τελικά αποκτούν περίπου 1,5.
Η δημογραφική συρρίκνωση συμπίπτει με την επιτάχυνση της τεχνητής νοημοσύνης, δημιουργώντας διπλό σοκ στις αγορές εργασίας. Το report καταγράφει ότι οι εταιρείες που υιοθετούν AI καταγράφουν αύξηση δεξιοτήτων στο προσωπικό τους και, σε μεγάλο ποσοστό, αύξηση εργαζομένων. Περίπου 30% των επιχειρήσεων που χρησιμοποιούν AI δήλωσαν αύξηση προσωπικού. Οι μεσαίες και μεγάλες επιχειρήσεις χρησιμοποιούν AI για αυτοματοποίηση ροών εργασίας και λήψη αποφάσεων, ενώ οι μικρές επιχειρήσεις περιορίζονται σε chatbots και βασικές εφαρμογές, κινδυνεύοντας να μείνουν τεχνολογικά πίσω. Η EBRD προειδοποιεί ότι η ψηφιακή ανισότητα μεταξύ μικρών και μεγάλων επιχειρήσεων μπορεί να διευρύνει το χάσμα παραγωγικότητας και να καθορίσει ποιος θα επιβιώσει στις νέες αγορές.
Σε οικονομίες που χάνουν εργατικό δυναμικό, η EBRD είναι ξεκάθαρη: χωρίς ελεγχόμενη μετανάστευση, η παραγωγική βάση θα συρρικνωθεί επικίνδυνα. Παρά την ανάγκη, οι κοινωνίες γίνονται πιο συντηρητικές καθώς γερνούν, με τους μεγαλύτερους ηλικιακά να είναι λιγότερο θετικοί σε μεταρρυθμίσεις συντάξεων και αύξηση ηλικίας συνταξιοδότησης. Το report σημειώνει ότι η πολιτική αντίσταση θα ενταθεί όσο γερνάνε οι πληθυσμοί, γι’ αυτό απαιτούνται έγκαιρες, καλά επικοινωνημένες μεταρρυθμίσεις.
Η EBRD περιγράφει μια περιοχή όπου οι δημογραφικές συχνότητες δεν χτυπούν με τον ίδιο ρυθμό: υπογεννητικότητα και γήρανση στην Ανατολική Ευρώπη και τα Βαλκάνια, νεανικοί πληθυσμοί στην Κεντρική Ασία και το SEMED, ραγδαίως μειούμενη γονιμότητα στην Τουρκία και στη Βόρεια Αφρική, και δημογραφική έκρηξη στην Υποσαχάρια Αφρική.
Η Τράπεζα ζητά ένα νέο οικονομικό μοντέλο με άξονες: παράταση του εργασιακού βίου, ενισχυμένη συμμετοχή των γυναικών, στοχευμένη υιοθέτηση τεχνητής νοημοσύνης, ελεγχόμενη μετανάστευση και μεταρρυθμίσεις στις συντάξεις και τα υγειονομικά συστήματα. Το Transition Report 2025-26 καταλήγει με μια προειδοποίηση: οι κοινωνίες αλλάζουν πιο γρήγορα από τις πολιτικές. Χωρίς άμεση δράση, οι οικονομίες της περιοχής θα βρεθούν μπροστά σε μια μακρά περίοδο χαμηλής ανάπτυξης, ελλείψεων εργατικού δυναμικού και κοινωνικών εντάσεων. Αντιστρόφως, όσες χώρες κινηθούν γρήγορα και επενδύσουν στην τεχνολογία, μπορούν να μετατρέψουν τη δημογραφική πρόκληση σε στρατηγικό πλεονέκτημα.