Ένας από τους πιο επίμονους γρίφους της σύγχρονης οικονομίας δεν βρίσκεται στα στατιστικά στοιχεία, αλλά στο μυαλό των καταναλωτών. Γιατί, ενώ ο επίσημος πληθωρισμός αποκλιμακώνεται, η αίσθηση της ακρίβειας παραμένει; Ο Paul Donovan, επικεφαλής οικονομολόγος της UBS, προσφέρει μια απάντηση που «ενοχλεί» τους οικονομολόγους, αλλά εξηγεί την κοινωνική και πολιτική πραγματικότητα: οι άνθρωποι δεν σκέφτονται πάντα ορθολογικά όταν κρίνουν την οικονομία.
«Μία από τις μεγάλες τραγωδίες του σύγχρονου πολιτισμού είναι ότι η ανθρωπότητα είναι ανεπαρκώς προικισμένη με ορθολογικούς οικονομολόγους», σημειώνει δηκτικά ο Donovan. Οι απλοί πολίτες, εξηγεί, είναι συχνά ανορθολογικοί – ακόμη και συναισθηματικοί – στις οικονομικές τους κρίσεις. Αυτό δεν είναι «ελάττωμα», αλλά δομικό χαρακτηριστικό της ανθρώπινης συμπεριφοράς, που χαρακτηρίζει σχεδόν όλους.
Ο τρόπος με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε τον πληθωρισμό αποτελεί ίσως το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα. Ως καταναλωτές, τείνουμε να εστιάζουμε στις τιμές των αγαθών που αγοράζουμε συχνά. Θυμόμαστε έντονα τις αυξήσεις και ξεχνάμε τις μειώσεις. Έτσι, η άνοδος στην τιμή μιας καθημερινής σοκολάτας ή ενός καφέ χαράζεται στη μνήμη, ενώ η μείωση στην τιμή μιας τηλεόρασης είτε περνά απαρατήρητη είτε δεν γίνεται ποτέ συνειδητά αντιληπτή.
Αυτός είναι και ο λόγος, σύμφωνα με τον Donovan, που οι προσδοκίες των καταναλωτών για τον πληθωρισμό συνδέονται τόσο στενά με τις τιμές των τροφίμων και των καυσίμων. Πρόκειται για δαπάνες υψηλής συχνότητας, που επαναλαμβάνονται καθημερινά και έχουν ισχυρό συναισθηματικό αποτύπωμα.
Στο σύμπαν αυτών των συχνών αγορών, προστίθεται πλέον και το ηλεκτρικό ρεύμα. Τεχνικά, η ηλεκτρική ενέργεια ήταν πάντα μια συνεχής δαπάνη. Αυτό που έχει αλλάξει, υπογραμμίζει ο οικονομολόγος της UBS, είναι η ορατότητά της. Η εξάπλωση των «έξυπνων μετρητών» έχει μεταμορφώσει τον τρόπο με τον οποίο οι καταναλωτές αντιλαμβάνονται το κόστος της ενέργειας. Περίπου τα τρία τέταρτα των νοικοκυριών στις ΗΠΑ διαθέτουν πλέον smart meter, ενώ στο Ηνωμένο Βασίλειο το ποσοστό πλησιάζει τα δύο τρίτα.
Οι έξυπνοι μετρητές επιτρέπουν στους καταναλωτές να βλέπουν κατανάλωση και κόστος ακόμη και σε ωριαία βάση, συχνά απευθείας από το κινητό τους τηλέφωνο. Το αποτέλεσμα είναι καθοριστικό: το ρεύμα παύει να είναι ένας αφηρημένος μηνιαίος λογαριασμός και μετατρέπεται σε καθημερινή, σχεδόν στιγμιαία εμπειρία. Έτσι, οι τιμές της ηλεκτρικής ενέργειας εντάσσονται πλέον στις «αγορές υψηλής συχνότητας» που διαμορφώνουν την αντίληψη του πληθωρισμού – ανεξάρτητα από το τι δείχνουν οι επίσημοι δείκτες.
Κατά τον Donovan, αυτή η αλλαγή έχει και πολιτικές συνέπειες. Όσο περισσότερο οι καταναλωτές «βλέπουν» την ακρίβεια στην καθημερινότητά τους, τόσο εντονότερη γίνεται η ανησυχία για την προσιτότητα της ζωής. Αυτές οι ανησυχίες μεταφράζονται αναπόφευκτα σε πολιτική πίεση. Ο πληθωρισμός, καταλήγει, δεν είναι μόνο αριθμοί και στατιστικές. Είναι εμπειρία. Και όσο η εμπειρία αυτή γίνεται πιο ορατή – έστω και αν είναι μερική ή ψυχολογικά στρεβλή – τόσο πιο δύσκολο γίνεται για κυβερνήσεις και κεντρικές τράπεζες να πείσουν ότι «η κατάσταση βελτιώνεται».